Niejednokrotnie do kancelarii zwracają się jednostki samorządu terytorialnego, które w procesie budowlanym  – w umowie z wykonawcą projektu koncepcyjno-technicznego budynku – nie zadbały o autorskie prawa majątkowe bądź zrobiły to w sposób nieodpowiedni.

Postanowienia dotyczące autorskich praw majątkowych są często marginalizowane w umowach dotyczących zaprojektowania obiektów architektonicznych, a są one tak samo ważne jak inne postanowienia, które są wprost wymagane przez ustawę z dnia 11.09.2019 r. – Prawo zamówień publicznych i  mogą nawet przeważać o powodzeniu inwestycji, zwłaszcza gdy zamawiający nie chce dalej – ze względów leżących po stronie wykonawcy – współpracować z wykonawcą.

Z tego artykułu dowiesz się, jak sądy podchodzą do spraw spornych związanych z prawami autorskimi do utworów architektonicznych, jakimi kryteriami kierują się przy ocenie czy dany projekt koncepcyjno-techniczny budowli spełnia kryteria utworu architektonicznego, chronionego ustawą z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Czym jest utwór architektoniczny na gruncie prawa autorskiego?

Pojęcie utworów architektonicznych należy rozumieć szeroko. Wskazuje się, że zakresem tego pojęcia są objęte różne dzieła związane z rozplanowaniem elementów budynku lub budowli bądź – jak w przypadku urbanistyki – przestrzeni. Przedmiotami prawa autorskiego mieszczącymi się w katalogu utworów architektonicznych są utwory z zakresu budownictwa, architektury wnętrz, krajobrazu, planowania oraz projektowania miast i osiedli, o ile można im przypisać twórczy i indywidualny charakter pracy ludzkiej[1]. Utwór architektoniczny podlega ochronie zarówno przed jego realizacją (gdy stanowi element dokumentacji), jak i po urzeczywistnieniu (np. po wybudowaniu według dokumentacji określonego obiektu). Na tym polega m.in. mnogość i różnorodność nośników, w których taki utwór może być utrwalony lub zwielokrotniony.

Twórczy i indywidualny charakter utworu architektonicznego, który implikuje powstanie prawa do autorstwa i nabycia autorskich praw majątkowych i osobistych

 Cechami wyróżniającymi utwór architektoniczny od innych utworów, np. plastycznych czy fotograficznych,  jest forma i budowlane przeznaczenie (vide wyrok SA w Poznaniu z dnia 21 maja 2021 r., I Aga141/20, LEX nr 3192619). Aby formie móc nadać twórczy i indywidualny charakter winna ona wykazywać się niestandardowymi elementami wyróżniającymi. Budowla na tle innych obiektów tego rodzaju może wyróżniać się w zakresie form plastycznych, funkcjonalności.  Może to być niestandardowe powiązanie liczby pomieszczeń z liczbą kondygnacji,  zastosowanie rodzaju dachu, który nie jest oczywisty, przyjęcie artystycznego wyglądu elewacji lub bryły budynku. W orzecznictwie elementami niepodlegającymi ochronie są rozwiązania techniczne, takie jak z zakresu statyki i wytrzymałości materiałów (vide: wyrok SN z dnia 27 lutego 2009 r., sygn. akt V CSK 337/08)

Zmiana wykonawcy a prawa autorskie do utworu architektonicznego

Przed przystąpieniem do procesu zmiany wykonawcy, w sytuacji w której współpraca z obecnym wykonawcą się nie układa a w umowie nie zabezpieczona autorskich praw majątkowych na rzecz Zamawiającego, należy zrobić audyt utworu architektonicznego pod kątem jego elementów twórczych i nietwórczych (standardowych).  Wszystko to po to, aby podjąć prawidłową decyzję o kontynuacji realizacji inwestycji bez nabywania praw autorskich do projektu, możliwości wprowadzenia zmian w dokumentacji projektowej. Ocena twórczego i indywidualnego charakteru winna być powzięta przez osobę mającą do tego odpowiednią wiedzę i kompetencję, i powinna zostać przeprowadzona w oparciu o powyższe kryteria. Taki dokument może być podstawą do rozmowy/negocjacji z wykonawcą, z którym zamawiający chce zakończyć współpracę.

 W dziedzinie architektury istnieje bardzo duże nasilenie okoliczności sprzyjających tworzeniu standardowych form architektonicznych, co do których ich autorzy -mylnie – przypisują im rangę utworu chronionego na gruncie prawa autorskiego i domagają się zapłaty za przeniesienie autorskich praw majątkowych bądź gdy ich żądanie nie zostanie spełnione, grożą wystąpieniem na ścieżkę sądową.

Proces sądowy

Gdy dojdzie do ewentualnego procesu o naruszenia autorskich praw majątkowych lub osobistych to na powodzie będzie spoczywała odpowiedzialność dowodzenia, że jego utwór architektoniczny, będący przedmiotem sporu, ma cechy utworu z prawa autorskiego. Prawdopodobnie sąd na wniosek powoda bądź z własnej inicjatywy powoła dwóch biegłych: jednego z dziedziny architektury i drugiego od praw autorskich. 

Jeżeli biegły oceni, że utwór jest ponadstandardowy, to w dalszej kolejności sąd będzie badał zakres naruszonych praw i ich wartość.

Podsumowanie

Spory dotyczące autorskich praw majątkowych w inwestycjach budowlanych jednostek samorządu terytorialnego są wynikiem niejednoznaczności i niedoprecyzowania w umowach, które regulują kwestie przenoszenia praw autorskich oraz zakresu ich wykorzystania. Istotne jest, aby umowy zawierane przez JST były precyzyjne w kwestii praw do projektów budowlanych, uwzględniały możliwość późniejszych modyfikacji czy rozbudowy, a także zapewniały odpowiednią ochronę dla twórców projektów, by uniknąć sporów prawnych. Gdy jednak te prawa nie zostały odpowiednio zabezpieczone i dojdzie do sporu, skupić się na tym czy aby autor utworu architektonicznego słusznie twierdzi, że jego utwór kwalifikuje się jako utwór chroniony na gruncie prawa autorskiego.

---

[1] A. Niewęgłowski [w:] Prawo autorskie. Komentarz, Warszawa 2021, art. 1.

dodano: 04.09.2025 r.