Od 28 września 2023 r. organizator publicznego transportu zbiorowego ma możliwość skorzystania z dwóch, a nie jak dotychczas z trzech, trybów zawarcia umowy na świadczenie usług publicznego transportu zbiorowego. Umowę tę, zgodnie z art. 19 ustawy o publicznym transporcie zbiorowym (Dz. U. 2022r.poz. 1343,  ustawa ptz) można mianowicie zawrzeć:

1. w trybie ustawy Prawo zamówień publicznych (ustawa pzp) albo 
2. w trybie bezpośrednim określonym art. 22 ust. 1 ustawy ptz, tj. z pominięciem procedur udzielani zamówień publicznych określonych w ustawie pzp. 

Ten ostatni określa zamknięty katalog czterech sytuacji, w których możliwe jest pominięcie konkurencyjnego trybu udzielenia zamówienia na te usługi i zawarcie tzw. umowy bezpośredniej. Dotychczas istniał trzeci tryb zawierania umowy, jakim był tryb wynikający z ustawy z dnia 21 października 2016 r. o umowie koncesji na roboty budowlane lub usługi. Ustawa z dnia 16 czerwca 2023 r. o zmianie ustawy o publicznym transporcie zbiorowym oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 1720) uchyliła ten tryb i pozostawiła dwa wspomniane wyżej. 

Jedną z okoliczności uregulowanych w art. 22 ust. 1 pkt 4) ustawy ptz, jest wystąpienie nieprzewidzianych sytuacji, określonych jako wystąpienie zakłócenia w świadczeniu usług w zakresie publicznego transportu zbiorowego lub bezpośrednie ryzyko powstania takiej sytuacji. Mogą one powstać zarówno z przyczyn zależnych, jak i niezależnych od operatora. Możliwość bezpośredniego zawarcia umowy występuje wtedy, kiedy nie można zachować terminów określonych dla zawarcia umowy w trybie ustawy pzp.

W praktyce organizatorzy transportu publicznego powinni wykorzystywać ten przepis w sytuacjach nadzwyczajnych, traktując go jako „tryb awaryjny” zawarcia umowy. Prawidłowe zdiagnozowanie takich wyjątkowych sytuacji uprawniających do zawarcia umowy bezpośredniej jest prawnych warunkiem zawarcia umowy z pominięciem przepisów Prawa zamówień publicznych. Dlatego wszystkie przesłanki jego zastosowania powinny być interpretowane w sposób zawężający.

Okolicznością nie budzącą żadnych wątpliwości będzie prawna niezdolność operatora świadczącego usługi do dalszego wykonywania umowy, wynikająca np. z postawienia go w stan upadłości, czy też faktyczne zaniechanie świadczenia usług bez względu na jego przyczynę. Trudniejszą do rozstrzygnięcia jest natomiast kwestia, czy okoliczności leżące po stronie organizatora (a więc wszak niezależne od operatora), mogą być podstawą do skorzystania z bezpośredniego trybu zawarcia umowy. Brzmienie regulacji art. 22 ust. 1 pkt 4 ustawy ptz skonstruowane zostało z pominięciem organizatora (mowa jest tylko o operatorze), co mogłoby prowadzić do wniosku, że powoływanie się nią w celu zawarcia umowy może dotyczyć tylko sytuacji związanych z operatorem. Wydaje się jednak, że rozstrzygając tę kwestię, nie można tracić z pola widzenia ratio legis omawianego przepisu, którym jest umożliwienie zapobiegania sytuacjom, w których organizator (np. gmina) mógłby zostać pozbawiony usług publicznego transportu zbiorowego. Zazwyczaj muszą one być wykonywane w sposób nieprzerwane, z uwagi na potrzeby społeczne uzasadniające ich realizację. Powyższe stanowisko uzasadnia kolejny wniosek, że okoliczności niebędące wynikiem zawinionego działania, bądź zaniechania organizatora również należy uznać za przesłankę legalizującą zawarcie umowy bezpośredniej na podstawie art. 22 ust. 1 pkt 4 ustawy ptz. W praktyce więc, organizator, który z przyczyn od siebie zależnych nie dokonał wyłonienia wykonawcy na świadczenie usług publicznego transportu zbiorowego (w praktyce najczęściej sytuacja taka jest skutkiem zbyt późnego ogłoszenie postępowania o udzielenie zamówienia) nie będzie mógł skutecznie powołać się na omawianą regulację. Jednak sięgnięcie po nią otworzy się dla organizatora w przypadku braku ofert w postępowaniu przetargowym czy też innych okoliczności skutkujących koniecznością unieważnienia tego postępowania, co w konsekwencji powoduje przecież ziszczenie się hipotezy art. 22 ust. 1 pkt 4 ustawy ptz w postaci braku możliwości zachowania terminów określonych dla zawarcia umowy w trybie ustawy pzp. Konkludując więc, organizator w przypadku wystąpienia niezawinionych przez niego okoliczności grożących zakłóceniem wykonywania usług publicznego transportu publicznego może zawrzeć umowę z wybranym operatorem  z pominięciem trybów konkurencyjnych określonych w przepisach Prawa zamówień publicznych.

Ustawa nowelizująca, dokonując wspomnianego na początku uchylenia trzeciego z trybów zawierania umowy na świadczenie usług publicznego transportu zbiorowego, wprowadziła tym samym ułatwienie dla gmin miejskich, które w poprzednim stanie prawnym nawet w przypadku skorzystania z omawianego „trybu awaryjnego” powierzenia usługi, zobowiązane były do zlecenia usług transportowym ich operatorom w formie umowy koncesji na usługi. Stanowił o tym uchylony ustęp 4 artykułu 22 ustawy ptz, zgodnie z którym w przypadku, gdy przedmiotem umowy o świadczenie usług w zakresie publicznego transportu zbiorowego, zawartej w trybie bezpośrednim, ma być świadczenie usług przewozowych w komunikacji miejskiej, umowa powinna przyjąć formę koncesji na usługi. Opisaną zmianę ocenić należy jako znaczące uproszczenie prawnych warunków organizowania miejskich usług zbiorowego transportu publicznego.

Potwierdzeniem wyjątkowego stosowania opisanych powyżej nadzwyczajnych okoliczności zawarcia umowy są przepisy ustawy ptz pozwalające na odstąpienie od obowiązku publikacji ogłoszenia o zamiarze zawarcia umowy na świadczenie usług publicznego transportu zbiorowego, który to obowiązek wynika z art. 23 ust. 1 ustawy. Zgodnie z tym przepisem, organizator publikuje ogłoszenie o zamiarze przeprowadzenia postępowania o udzielenie zamówienia w trybie ustawy pzp lub bezpośredniego zawarcia umowy, w jednym z trybów, o których mowa w art. 22 ust. 1 pkt 1-3 ustawy ptz. Przepis ten pomija zatem obowiązek publikacji ogłoszenia w przypadku bezpośredniego zawarcia umowy w trybie art. 22 ust. 1 pkt 4.  

Z brakiem obowiązku publikowania ogłoszenia wiąże się inny istotny fakt, również potwierdzający wyjątkowy charakter bezpośredniego trybu zawarcia umowy z operatorem. W przypadku skorzystania z tego trybu czynności podjęte przez organizatora w sprawie zawarcia umowy nie podlegają bowiem zaskarżeniu do sądu administracyjnego. Wynika to z brzmienia art. 59 ustawy ptz, który stanowi, że w przypadku ogłoszenia zamiaru bezpośredniego zawarcia umowy, o którym mowa w art. 23 ust. 1, podmiotowi, który jest lub był zainteresowany zawarciem danej umowy i któremu grozi powstanie szkody w wyniku zarzucanego naruszenia przepisów prawa Unii Europejskiej lub ustawy, przysługuje prawo wniesienia skargi do sądu administracyjnego. Skoro w sytuacjach nadzwyczajnych, o których mowa w art. 22 ust. 1 pkt 4 ustawy ptz, nie dokonuje się ogłoszenia o zamiarze zawarcia  umowy, to nie ziści się pierwsza z przesłanek skargi do sądu. 

Wyjątkowość omawianej regulacji ma jednak również inny aspekt, o którym musi pamiętać operator z niej korzystający. Zawarcie umowy ograniczone jest bowiem w zakresie terminu; mianowicie, art. 22 ust. 8 ustawy ptz przewiduje, iż zawarcie takiej umowy może nastąpić na okres 12 miesięcy. W uzasadnionych przypadkach okres ten może ulec przedłużeniu, jednakże łączny okres przedłużenia nie może przekroczyć 2 lat.